Een God behagelick werck

De gedetineerde in kwestie, Hendrick Govaerts van de Graeff, was geen crimineel, maar was wegens zijn onhandelbaarheid opgesloten in het Haarlemse werkhuis annex tuchthuis. Wat hem precies mankeerde, is onbekend, maar de regenten van het gesticht wilden wel een en ander kwijt over Hendrick, hier in den voorsschreven huijse op zeeckere camer bewaert zynde, te weten dat de zelve Henrick is niet te degen wijs, wesende veeltijts, sonder redene offt onderscheijt van eenige werreltlycke zaecken, nochtans bij poosen ende somtyden seer quaet ende onmanierlijck, soo dat hij sonder onderscheijt (oock sonder oorsaecke) wel slaet, smijt oft stoot de gene die bij hem zijn oft daer hij bij can geraecken, soo wel de binnevader off meesters die hem ende d'ander gasten eten ende ander nootzaeckelijckheyden bestellen, als oock ander gasten, die

De zaak was aanhangig gemaakt door zijn 'vrienden' (familieleden), die benadrukten dat zijn ouders door de Bossche officieren werden getribuleert, gedaecht ende gemolesteert onder pretext dat zij heuren soon, herwaerts bestelt hebbende, souden oorsaecke syn van alsulcke consciëntiedwangh. De Haarlemse bestuurders spraken hun vertrouwen uit in de collega's van over de grens, wie hel wel bekend moest zijn dat generalicken in onse republycke den dwang van consiëntie in religieus saecken is geëxplodeert ende dat alle eerlicke persoonen die politijcquelick ende cristelyck by ons begeeren te woonen het burgerlijck recht wert gecommuniceerd, sonder eenige exceptie. Bovendien nam het gesticht pas mensen op met toestemming van het stadsbestuur en na een ampel onderzoek. Hendricks ouders stonden in Haarlem bekend als gekwalificeerde lieden, die zorg droegen voor hun zoon, dat hy alhier civilijcken, sonder arbeyt oft eenigen dwang, in tgeselschappe van twee jonge lieden van gequaliftceerde ouders op eene bequaeme camer in goede, spys, dranck ende rustplaetse wert bewaert, getracteert ende gedient. Maar als de Bossche justitie Hendricks ouders zou blijven lastigvallen, moest er helaas bij een hogere overheid worden geïnterpelleerd.¹

De Haarlemmers zeiden er niet bij dat het Hendrick weliswaar vrijstond geen gebruik te maken van de gereformeerde zielzorg, maar dat hem geen rooms-katholiek alternatief werd geboden.

Wie was opgesloten in een tuchthuis mét een dienaar, moet van goeden huize zijn geweest. En dat was Hendrick inderdaad. Zijn vader, Govaert Gerardts van den Grave, was een van de meest succesvolle en vermogende zakenlieden van 's-Hertogenbosch. Hij erfde de lakenververij van zijn vader, Gerart Gerits van den Grave, die vermoedelijk geboortig was van Grave en in 1544-1545 het poorterschap van Den Bosch had gekocht.² Eind 1570 verschenen voor schepenen van Den Bosch Gerart, zijn zoon Govaert en vijf andere Bosschenaren, hen generende soo met lyne als wullen laicken te copen ende vercopen; zij hadden hun koopmanschap ingeladen bij de Bossche schipper Frederick Hermans om naar Ant-

Govaert van den Grave was behalve lakenverver ook droogscheerder⁴ en handelde bovendien of bovenal in wol, linnen en wollen lakens met Tilburg als belangrijke handelspartner.⁵ Als linnenkoper⁶ wordt hij onder meer gezien in 1604. In december van dat jaar verklaarden op zijn verzoek Willem Hendricx van Strijp en Hendrick van den Broeck te Strijp, dat zij de afgelopen zomer voor hem en zijn schoonzoon Melchior Donckers aan Govaert Govaerts van den Grave te Antwerpen tweehonderd stukken lijnwaad hadden geleverd, twee meer of minder onbegrepen, eensdeels rouw wesende ende eensdeels gebleijckt. De laatste levering geschiedde met Sint Jacob laatstleden. Zelf hadden zij van die tweehonderd stukken van Govaert (senior) en Melchior Donckers er tachtig tot negentig verkocht; de andere stukken hadden genoemde opdrachtgevers binnen de stad 's-Hertogenbosch ingekocht en door de attestanten laten opladen en naar Antwerpen laten brengen om af te leveren bij Govaert van den Grave junior, sonderdat deselve in heel ofte deel svijants bodem hebben gevuert ofte gepasseert voir bij ennige tollen de vijant subject.⁷ Melchior Donckers verklaarde nog dat hij in 1603, als zyne hoocheyt vanden stadt vanden Bossche vertrock ende oick daer te voirens⁸, in twee reizen te Antwerpen aan zijn zwager Govaert Govaerts van den Grave zesendertig stukken lijnwaad had gezonden, die door hem te 's-Hertogenbosch waren ingekocht en doen bleken. Hij had ze verzonden over land, -niet over 's vijands bodem of langs vijandelijke tollen.⁹

Linnen was een belangrijk Bosch' exportproduct. Het textiel werd zowel in de stad als in dorpen in de omgeving van Eindhoven geweven en vond zijn weg via 's-Hertogenbosch naar Antwerpen, Calais, Spanje, Portugal en Zuid-Amerika.¹⁰ Govaert van den Grave had een eigen blekerij in de Postelstraat.¹¹

Verder had Govaert nog een broer Willem Gerarts van den Grave, die zich als koopman te Dordrecht had gevestigd. Diens zonen Hendrick en Dirck werden kooplieden te Rotterdam en Amsterdam. Daarmee was Govaert van den Grave lid van een fami-

Heylken, de oudste dochter, erfde de lakenververij, die al geruime tijd door haar man Melchior Donckers werd gerund. Susanna trouwde met Elias Pels te Amsterdam. Govaert vestigde zich te Antwerpen, Geraldo te Sevilla, Abraham te Amsterdam, Johan eerst te Sevilla en toen te Antwerpen, Isack ten slotte bleef in Den Bosch, waar hij direct na de overgave van de stad in 1629 uitkwam voor zijn hervormde geloofsovertuiging en prompt een plaats kreeg in de schepenbank. Ook Abraham was gereformeerd geworden, maar de overigen bleven katholiek. Deze religieuze tweespalt binnen de familie leidde in 1613 tot onenigheid over het lot van de broer in het rasphuis en later, in 1637, tot een fel conflict over de opvoeding van de dochter van Isack van den Grave, die door haar voogd Melchior Donckers tegen de wil van haar vader roomskatholiek werd opgevoed, tot de Bossche magistraat ingreep.

De moeder van de kinderen Van den Grave stierf op 9 juni 1626 rooms-katholiek en werd bijgezet in de graftombe in de kruisbroederskerk tegen de zuidmuur van het koor.¹⁹ Het opschrift luidde: „Begravenisse Govaerts Gerardsen van den Graef, sterft den 29 December 1620. Ende Maria van Sambeeck, sijn huisvrouwe, sterft den 9 Junij 1626, midt haere kienderen en kientskienderen, borgeren en cooplieden dezer stadt 1627."

De kinderen maakten stuk voor stuk fortuin. Geraldo van den Grave²⁰ stond te Sevilla in aanzien: de Antwerpse koopman Jan van Immerseel zond zijn zoon Crisostomo naar verschillende steden in Frankrijk en Spanje om de handel te leren en hij woonde sinds 1609 te Sevilla bij de „sonen van Goyvaert Goy vaertsen"²¹, seer degelijcken ende catolieke jongmans daer soo wel is oft bij ons waere."²²

Juan Goijaerts van den Graeff (Johan) woonde in 1609 te Sevilla, waar hij samen met zijn broer Geraldo handelde²³, en vestigde zich later te Antwerpen²⁴, waar hij op Spanje bleef handelen en ook op Portugal en Italië.²⁵ In 1615 verzekerde hij zich voor zeventig balen of zakken handelswaar, die hij van Sevilla en Cadiz naar Venetië verscheepte.²⁶ Later was hij zelf assuradeur²⁷, bijvoorbeeld in 1644, toen hij een vaart van Dover naar Bilbao of San Sebastian verzekerde voor 216 £ Vlaams ofwel 4% van de waarde.²⁸ Schade leed hij in 1632 en 1641. In het eerste jaar maakten Zweedse soldaten bij Metz voor £ 7447 Italiaanse zijde buit, waarin hij een aandeel had²⁹, en in 1651 verloor hij 3500 £ Vlaams, toen een schip uit Sevilla was vergaan.³⁰ Met zijn Bossche verwanten bleef hij handelscontacten onderhouden. Voor zijn zwager Mel-

Abraham Govaerts van den Graeff vestigde zich te Amsterdam, waar hij inde Verweryen woonde, toen hij in 1616 trouwde met een zeer vermogende Amsterdamse, dochter van een van de oprichters van de Oost-Indische Compagnie. Zij trokken zich terug op hun buiten te Maarssen aan de Vecht.³⁵

Inderdaad hielden de familieleden zich in deze sector van de internationale handel op. Hendrick Willems van de Grave handelde in meekrap, een belangrijke verfstof. Toen begin 1625 de Staten-Generaal 's-Hertogenbosch blokkeerden door de Maas af te sluiten, mocht hij de al verlicente kleurstoffen niet alsnog de stad inbrengen.³⁶ Zijn broer Dirck Willems van den Graeff vestigde zich te Amsterdam aan de Verwersgracht en handelde in verfstoffen; onder andere voorzag hij de ververijen te Goirle en Eindhoven van grondstoffen. Zijn zoon Willem volgde hem in deze handel en zijn dochter Elisabeth trouwde met Theodor Hodschon; hun zoon Richard Hodson werd lakenverver³⁷ en zoon Albert Hodson (1661-1720) werd lid van de firma Hodson & Van de Graaf, karmozijnververs.³⁸

Het Bossche zinnelooshuis was in principe een excellente instel-

Nadat Amsterdam in 1596 het voortouw had genomen met de oprichting van een tuchthuis, volgden veel steden het voorbeeld. Uit Brussel berichtte op 8 maart 1613 de Bossche gezant dat de tuchtmeester van het juist opgerichte tuchthuis te Antwerpen voorgisteren met zijn sergeanten de eerste jacht op boeven had geopend.⁴¹ Ook in Den Bosch overwoog men in die tijd de oprichting van een tucht- of werkhuis⁴², maar het kwam er pas in de achttiende eeuw van. Hendrick van den Graeff kon voor maatschappelijke uitsluiting met vrijstelling van arbeid nog niet in zijn eigen stad terecht en belandde in Haarlem.

Uit de eerste jaren van hel Haarlemse tuchthuis is weinig archiefmateriaal bewaard gebleven, Hendrick van den Graeff is er niet in terug te vinden. Uit 1613-1615 stamt een procesdossier over een niet betaalde rekening voor dertich baeltjens geraspt campetie off provens hout⁴⁵, waaruit blijkt dat het tuchthuis een rasphuis was. Een rekening uit 1614 bevestigt dat: er moest nog ƒ 4150 worden betaald voor gekocht brazielhout en nog ƒ 3000 worden ontvangen voor geraspt hout, er was voor ± ƒ 2000 geraspt en ongeraspt hout voorradig en ± ƒ 1500 garen om te weven.⁴⁶ Hendrick was niet de

Duidelijk is, dat Hendrick van den Graeff via de handelsrelaties van zijn familie was ondergebracht in het werkhuis te Haarlem. Zijn vader en zijn zwager Melchior Donckers, die de belangrijkste lakenververij van Den Bosch dreven, zullen afnemers zijn geweest van het rasphout, een belangrijk ingrediënt voor rode verfstof. De andere zwager, Elias Pels († 1627) te Amsterdam, een geboren Bosschenaar die aanvankelijk in Spanje had gewoond⁵⁰, was bewindhebber van de Amsterdamse kamer van de West-Indische Compagnie⁵¹ en blijkt ook in het Middellandse-Zeegebied te hebben gehandeld, want in 1617 vroeg hij aan de Staten-Generaal een brief van voorschrijven voor de onderkoningen van Tunis en Algiers.⁵² Zijn handelscontacten strekten zich uit tot het Haarlemse rasphuis, waaraan hij brazielhout leverde; in een memorie van schulden van het gesticht staat hij geboekt met een tegoed van ƒ 1346:10:6.⁵⁸

Hendrick is vakkundig, met behoud van de familie-eer weggewerkt via het handelscircuit van zijn verwanten en vervolgens door